Milano, Archivio di Stato, Museo Diplomatico, Pergamene-S.Benedetto, 267/135

Title: Milano, Archivio di Stato, Museo Diplomatico, Pergamene-S.Benedetto, 267/135
Document number: 5012
Author(s): Beatrice Ferretti (file creation on 2021-02-08); Beatrice Ferretti (last change on 2022-07-02)
Record source: Critical edition
Document type: Placitum/iudicatum
Document tradition: Copy
Fiscal property:
Provenance: Sanctus Benedictus inter Padum et Lironem; monasterium (San Benedetto Po; Mantova)

Date: 981 November 6
Topical date: Gonzaga (Mantova)
Date/period of redaction: XII

Show/hide in the text:

(S.) Dum in Dei nomine castro GunzagaPLACE: castle; KEYWORD: castle, in caminata maiore sala Adelbertiplacitum/iudicatum, commutatio, islands, areas, fundi, casae/cassinae massaricie, landed possessions, forests, cereals, wine, hay/fodder, coloni/tenants, castle, count, cells/hermitages, lombard, child of comiticount per eius data licencia in iudicio resideret Siuretplacitum/iudicatum, witness, count, missus regis comes et missusmissus regis domni imperatori, singulorum hominum iusticia facienda ac deliberandas, residentibus cum eo Adelmusplacitum/iudicatum, witness, judge, Teuzoplacitum/iudicatum, witness, judge, Eribertusplacitum/iudicatum, witness, judge, Petrusplacitum/iudicatum, witness, judge, Batericusplacitum/iudicatum, witness, judge, Antoplacitum/iudicatum, witness, judge iudicesjudge Sacri Palacii, Turisendusplacitum/iudicatum, vassus of, Gislardusplacitum/iudicatum, vassus of, Didoplacitum/iudicatum, vassus of, Lanfrancusplacitum/iudicatum, vassus of, Davitplacitum/iudicatum, vassus of vassivassus of suprascripti Adelberti comitis et reliqui plures. Ibique eorum veniens presencia Adelbertus qui et Atto comes filius bone memorie Sigifredilombard, parent of et ostensit ibi munimen unum quod est noticiaplacitum/iudicatum ubi continebatur ab ordine sicut hic subter legitur:

«(S.) Dum in Dei nomine civitatecities Papiacities in pallatiopalatium domni imperatorisemperor/king, in caminata que extat ante caminata dormitorio ipsius palatii, in iudicio resideret Otbertusplacitum/iudicatum, marquis/duke, palatine count marchiomarquis/duke et comes palatiopalatine count singulorum hominum iusticias faciendas et deliberandas, erantque cum eo Agelinusplacitum/iudicatum, witness, judge, Bonoplacitum/iudicatum, witness, judge, Benzo, Attoplacitum/iudicatum, witness, judge, Leoplacitum/iudicatum, judge, Sigefredusplacitum/iudicatum, judge, Petrusplacitum/iudicatum, judge, Ildebertusplacitum/iudicatum, witness, judge, Sigefredusplacitum/iudicatum, judge et Deodatusplacitum/iudicatum, witness, judge iudicesjudge idem domni imperatoris et reliqui plures. Ibique eorum veniens presentia Adelbertus comes qui Atto vocatur filius bone memorie Sigefredi et ostensi ibi cartula una commutacioniscommutatio ubi continebatur in ea ad ordine sicut hic subter legitur:

«(S.) In nomine domini Dei et salvatoris nostri Iesu Christi. Ottoemperor/king divina ordina[nte prov]dencia imperator augusto [et item] Ottoemperor/king filio eius gratia Dei rex, anno imperii et regni eorum hic in Italia Dei propicio primo, die decimo mense oct[ub]ris, indicione sexta. Commutacione bone fidei innoscitur esse contractum eodemque nexu publicum vicem empcionis obligant contrahentes. Placuit itaque bona convenit voluntate inter domnus Vuilielmuscommutatio, witness, mother churches, bishops huius sancte Mantuanensis ecclesieJURIDICAL PERSON: commutatio, islands, areas, casae/cassinae massaricie, landed possessions, forests, cereals, wine, hay/fodder, coloni/tenants, cells/hermitages, mother churches, bishops; PLACE: mother churches episcopusbishops nec non et inter Adelbertus qui et Atto comes bone memorie Sigifredi filius de comitatucomitatus Lu[c]ensecomitatus qui profitebat se ex nacione sua lege vivere Longuobardorumlombard ut in Dei nomine debeat dare sicut a presenti dedit vel tradidit ipse namque domnus Vuilielmus episcopus per consensum et auctoritatem fratrum et sacerdotumpriests vel clericorum ipsius ecclesie eidem Adelberti comes ad iure et proprietatem in commutacionis nomine, hoc est area una de terralanded possessions cum capellacells/hermitages inibi constructa et edifficata in loco et fundoareas ubi nominatur Insula qui dicitur Sancti BenedictiPLACE: islands, areas, landed possessions, forests, cereals, cells/hermitages; KEYWORD: islands qui est ad honorem ipsius sancti Benedicti confessoris Christi, cum silva et buscalibusforests se uno tenente iuris ipsius sancte Mantuanensis ecclesie et episcopio, qui reiacet ipsa area de terra cum silva et buscalibus in superscripto loco Insula iusta fluviorivers Padi, et est ipsa area de terra cum predicta silva et buscalibus per mensura legittima terra arabilecereals iuges viginti et due, silva et buscalibus iuges sexaginta; coherentes ei fines: da duabus partibus da mane et de subtus ipsius Adelberti comes, da tercia parte da medio die tenente in ipso fluvio Padi, da quarta parte da sera de consortis, sive quod alii sunt affines. Quidem et ad invicem recepit ipse domnus Vuilielmus episcopus ab eadem Adelbertus comes ampliorata et meliorata causa ad iure et proprietatem ipsius sue ecclesie, idest capella una cum area sua in qua estat iuris sui quod est ad honorem sancti Posscidoniicells/hermitages, qui est constructa et edifficata in loco et fundo ubi nominatur Garfanianaareas, landed possessions, cereals, wine, hay/foddercells/hermitages qui est in comitatu Regensecomitatus cum casis et rebus ipsis in eodem loco ad ipsam capellam cum sua integritate pertinentibus vel asspicientibus sicut dictum est de ipsis rebus qui est iuris ipsius Adelberti comes, et est ipsis rebus ad suprascriptam mensuram inter sediminaslanded possessions ubi viteswine super estant seu terris arabilis et pratishay/fodder iuges decem; verum etiam et masariciacasae/cassinae massaricie una iure predicti Adelberti comes qui reiacet in loco et fundo Sinianoareas, casae/cassinae massaricie, landed possessions, cereals, wine, hay/fodder, coloni/tenants cum sua pertinentia quod per Petruscoloni/tenants massariocoloni/tenants directas et laboratas fuerant in integrum, et sunt rebus ipsis ad iustam mensuram inter sediminas et terris ubi vitis super estant seu pratis iuges sex, terris arabilis iuges viginti et due, silvis et buscalibus iuges quindecim; seu dedit vel tradidit ipse Adelbertus comes eidem domni presuli ad iure et proprietatem ipsius sue ecclesie, id est in integrum rebus illis iuris ipsius Adelberti comes quibus esse videntur in loco et fundo Nuvelareareas, forests, cereals, et sunt rebus ipsius per mensura iusta de terra arabile iuges quattuor, silvis et buscalibus iuges nonaginta et sex. As denique predictis rebus superius nominatis vel commutatis sicuti mensura et fines decernitur cum accessionibus et ingressoras suas seu cum superioribus et inferioribns suis sibi unus alteri commutacionis nomine dederunt vel tradiderunt ad habendum, tenendum, possidendum, et faciat exinde unusquis quos receperunt tam ipsis quamque successores vel heredes proprietario iure quicquid voluerint sine uni alteri contradicione. Exspoponderunt unusquis quos inter se dederunt ab omne contradicente homine defensare. Quidem et ut ordo legis poposcit et ad hanc previdendam commutacionem accesserunt super ipsis rebus missus ipsius pontificismissus of other public authorities ab eo directus, id est Eroicuscommutatio, witness, advocatus of other public authorities, deacons, other clerics diaconusdeacons et vicedominusother clerics de ordine ipsius ecclesie, una cum viri bonos homines estimatoreslocal elites, boni viri/boni homines qui estimarent, hii sunt Ursuscommutatio, witness, judge, local elites, boni viri/boni homines iudexjudge domni imperatoris ac regi et Vuibertuscommutatio, witness, viscount, local elites, boni viri/boni homines vicecomesviscount filius bone memorie idemque Vuiberti de Baniolo seu Ildevertus qui est Bezocommutatio, witness, local elites, boni viri/boni homines filius quondam Fredulfi de villavillas Gurgovillas quibus omnibus estimantibus rectum eis compararuit, et estimaverunt ut ampliata et meliorata causa reciperet ipse domnus Vuilielmus presul ab eodem Adelbertus comes a parte sue ecclesie et episcopio quam daret et hanc commutacionem secundum legem fieri posse. De quibus et penam inter se posuertunt ut quis unus ex ipsis tam successoribus vel heredes se de hanc commutacionem removere aut eas per quodvis ingenio infrangere conaverint aut si ab unoquemque homine his quos inter se dederunt non defansaverint, tunc componant pars parti fidem conservanti da cuius pars prius ortum aut removitum fuerint pena dupliciter rebus ipsis de quo egerint sicut pro tempore fuerint meliorati aut valuerint sub estimacionem in consimilibus locis cum stipulacione subnixa. Unde due commutaciones scripte sunt. Acta infra castrocastle Sancti Stephanicastle. Ego Vuilielmus episcopus in hac commutacione a me facta manu mea subscripsi. Eroicus diaconus atque vicedominus missus ut supra subscripsi. Ego Ursus iudex domni imperatoris ac regis qui supra ipsis rebus accessi et previdi atque estimavi ut supra subscripsi. + Ego Vuibertus vicecomes qui super ipsis rebus accessi et previdi atque estimavi subscripsi. Signum suprascripti Ildeverti qui super ipsis rebus accessi et previdi atque estimavi ut supra testes. + Ego Martinuscommutatio, witness, archdeacons archidiaconusarchdeacons consensi et subscripsi. + Ego Petruscommutatio, witness, priests presbiter consensi et subscripsi. + Ego Petruscommutatio, witness, priests presbiter consensi et subscripsi. Signum manibus Antonicommutatio, witness, lombard, child of filius quondam Annoniparent of, lombard de castro Sancti Stephani et Ansprandicommutatio, witness, lombard seu Maginfredicommutatio, witness, lombard, child of filius Ozoniparent of, lombard de Montichi lege viventes Longuobardorum rogati testeswitness. Signum manibus Ilderadicommutatio, witness, roman, child of filius quondam Sigelmiparent of, roman de ipso loco Sancti Stephani, Vuinizonicommutatio, witness, roman, child of filius quondam Vuarinbaldiparent of, roman de Ariole lege viventes Romanaroman rogati testes. Scripsi ego Ansefreduscommutatio, writer, notary notariusnotary domni imperatoris post traditam complevi et dedi.».

Cartula ista commutacionis ostensa et ab ordine lecta, interrogatus est ipse Adelbertus comes per quod cartula ibi ostenderet, qui dixi: «Vere ideo cartula ista hic vestri presentia ostensi ut ne quislibet homo dicere posset quod ego ea silens aut occulta vel conludiosam habuissem aut detinuìssem, aut rebus illis quibus esse videntur in loco et fondo ubi isola que dicitur Sancti Benedicti cum capella una in honore predicti sancti Benedicti inibi constructa qui in hic legitur commutatio iuxta hanc commutacio ad mea habeo et teneo proprietatem, et si quislibet homo adversum me exinde aliquid dicere vult paratus sum cu eo inde ratione standum et legitime finiendum, et quod plus est quero ut dicant iste predictus domnus Vuilielmus episcopus sancte Mantuanensis ecclesie una cum Benengariusadvocatus of other public authorities, mother churches, bishops filius et *** eius et ipsius episcopii advocatusadvocatus of other public authorities, qui hic ad presens sunt, si cartulam ipsam commutationis quam hic ostensi bona aut vera est, aut si omnia ita verum est sicut in ea legitur, vel si ipse domnus Vuilielmus episcopus eam fieri rogavit, aut propria manu sua ea firmavit, vel supradictis rebus cum iam dieta capella inibi constructa quam ego da pars predicti episcopii cepimus ne contradicere aut subtrahere querunt, vel si casis et rebus illis que sunt in loca effundas Grafaniana et in Siniano seu in Nuvellane cum capella una in honore sancti Possidonii in unum eiusdem locis constructa, quas ego pars predicti episcopii dedi iam dicti episcopii ad me receptis et consignatis habens a non». Cum ipse Adelbertus comes talia retulisset, ad hec responderunt ipse Vuilielmus episcopus et Berengerius eius et ipsius episcopi advocatus: «Vere cartula ipsa comutacionis quam hic ostensisti bona et vera est et omnia ita verum est sicut in ea legitur, et ego Vuilielmus episcopus ea fieri rogavi et manu mea propria firmavi, et predictis rebus in loco et fundo ubi isola qui dicitur Sancti Benedicti cum iam dicta capella inibi constructa quam tu da parte predicti episcopi per ipsam tuis propriis cum lege esse debent et nobis nec pars predicti episcopi nichil pertinent nec pertinere debent cum lege, sed ut diximus tuis propriis cum lege esse debent, et iam dictis casis et rebus cum predicta capella quam tu a parte ipsius episcopi a te receptis et consignatis *** et manifestatio ut supra facta rectum eorum iudicum et auditoribus paruit esse et iudicaverunt et iuxta eorum altercatione et eorum Vuilielmus episcopus et Berengerii eius et ipsius episcopi advocator professione et manifestatione ut ipse Adelbertus comes iam dictis rebus cum iam dicta capella inibi constructa quam in ipsa legitur commutacione iuxta ipsam commutatio ad suam proprietatem habere et detinere deberet, et ipse domnus Vuiliemus episcopus et Berengerius eius et ipsius episcopi advocatus seu pars iam dicta episcopi maneant inde taciti et contenti. Et in eo modo finita est causa. Et hac noticia pro securitate eidem Adelbertus comes fieri amonuerunt. Quidem et ego Adelbertusplacitum/iudicatum, writer, notary notarius ex iussione suprascripto Otberti marchio et comiti palatii seu iudici admonitione scripsi. Anno imperi domni Ottoni et regi item Ottoni filio eius Deo propitio hic in Italia tertio, sexto die mensis decembris, inditione octava. (S.) Ego Baldusplacitum/iudicatum, judge iudex autenticum huius exempli vidi et legi et sic inibi continebatur sicut in hoc legitur exemplo litteras. (S.) Ego Aldericusplacitum/iudicatum, judge iudex autenticum huius exempli vidi et legi et sic inibi continebatur sicut in hoc legitur exemplo preter litteras plus minusve. Agelmundus iudex interfui. Bono iudex interfui. Widoplacitum/iudicatum, witness, judge iudex domni imperatoris interfui qui et stans Sacri Palatii interfui. Atto iudex Sacri Palatii plus minusve. Ildebertus Sacri Palatii interfui. Deodatus Sacri Palatii interfui. Ildebertusplacitum/iudicatum, witness, judge iudex Sacri Palacii interfui.».

Monimen ipsum quod est noticia ostensa et ab ordine lecta, interrogatus est ipse Adelbertus comes, pro quid monimen ipsum ibi ostenderet, qui dixit: «Vere ideo monimen istum quod est noticia hic vestri ostensi presencia ne scilens appareat, et pecia ipsa de terra quod est insula cum eadem capella inibi edifficata, quod in isto legitur monimen, ad meam habeo et teneo proprietatem iusta istum monimen; et si quislibet homo adversum me exinde aliquid dicere vult, paratus sum cum eo inde ad racionem standum et legittime finiendum, et quod plus est quero ut dicant isti domnus Gunbaldusplacitum/iudicatum, mother churches, bishops episcopus sancte Mantuane ecclesie episcopus et Iohannesplacitum/iudicatum, advocatus of other public authorities, mother churches, bishops filius quondam item Iohanni eius et ipsius episcopii advocatus, qui hic ad presens sunt, si monimen istum quod hic ostensi bonum aut verum est, aut si quondam Vuilielmus episcopus fieri rogavit et firmavit, vel si pecia ipsa de terra quod est insola cum eadem capella in eodem loco Sancto Benedicto mihi contradicere querunt, vel si mea propria esse debent an non». Cum ipse Atto comes taliter retulisset, ad hec responderunt Gunbaldo episcopus et Iohannes advocatus, dixerunt et professi sunt: «Vere monimen ipsum quam tu hic ostensisti, bonum et verum est, et omnia ita verum est sicut in ea legitur, et quondam Vuilielmus episcopus eum fieri rogavit; et pecia ipsa de terra quod est insola cum eadem capella in eodem loco et fundo Sancto Benedicto quod in ipso legitur monimen iusta ipso monimen tua propria Adelberti comiti est et esse debet cum lege, et nobis nec parte nostri episscopii nichil pertinet ad habendum nec requirendum nec pertinere debet cum lege, pro eo quod casis et rebus ipsis quas tu ipsius Vuilielmi episcopi ad partem nostri episscopii dedisti per istum monimen nos ipsis rebus ad parte ipsius episscopii habemus et detinemus proprietatem». Is actis manifestacio ut supra facta rectum eorum iudicum et auditoribus paruit esse, et iudicaverunt ut iusta eorum altercacionem et eidem domni Gunbaldi episcopus et Iohanni advocato professionem et manifestacionem ut ipse Adelbertus comes eadem pecia de terra quod est insula cum eadem capella in eodem loco et fundo Sancto Benedicto, quod in ipsum legitur monimen, iusta ipsum monimen ad suam habere et detinere proprietatem debent, et ipsi domnus Gunbaldus episcopus et Iohannes advocatus seu pars ipsius episscopii manerent ex.inde omni tempore taciti et contempti. Et in eo modo finita est causa, et hanc noticiam pro securitatem eidem Adelberti comiti fieri ammonuerunt. Quidem et ego Alipertusplacitum/iudicatum, writer, notary, judge notarius et iudex Sacri Palacii ex iussione suprascripto misso et iudicum ammonicione subscripsi. Anno imperii domni Octoni Deo propicio quartodecimo, sesto die mensis novenbris, indicione decimi. + Siuret comes et missus subscripsi. Adelmus iudex Sacri Palacii interfui. Teuzo iudex Sacri Palacii interfui. Petrus iudex Sacri Palacii interfui. Eribertus iudex Sacri Palacii interfui. Batericus iudex Sacri Palacii interfui. Anto iudex Sacri Palacii interfui. (S.) Ego Teuzocommutatio, copyist, notary notarius autenticum huius exempli vidi legi et sic ibi continebatur qualiter hic legitur preter litteras plus minusve et manibus meis hoc exemplavi.

Keywords: advocatus of other public authorities, archdeacons, areas, bishops, boni viri/boni homines, casae/cassinae massaricie, castle, cells/hermitages, cereals, cities, coloni/tenants, comitatus, commutatio, count, deacons, emperor/king, forests, hay/fodder, islands, judge, landed possessions, local elites, lombard, marquis/duke, missus of other public authorities, missus regis, notary, other clerics, palatine count, palatium, placitum/iudicatum, priests, rivers, roman, vassus of, villas, viscount, wine, witness.

Editions and document summaries: CDP I n. 12, pp. 92-94; Manaresi II/1 n. 194, pp. 201-203

Bibliography: Bertolini 1960; Fumagalli 1971; Rinaldi 2003.

Commentary

Il documento fa parte di un corpus di una dozzina di pergamene, riguardanti le acquisizioni basso padane di Adalberto Atto e conservate originariamente dal monastero di Polirone, sorto per iniziativa del figlio di Adalberto Atto, Tedaldo. In un momento di riordinamento archivistico da collocarsi tra la fine dell’XI secolo e il XII, il cenobio creò questo dossier, che cronologicamente testimonia di atti precedenti alla sua fondazione, perché i beni lì attestati costituivano la sede e il primo nucleo fondiario dell’ente stesso. Nel corso del placito in questione fu sottoposta alla pratica dell’ostensio cartae la notitia iudicati del 964 dicembre 6 (CDP I n. 8, pp. 76-79), che a sua volta corrobora secondo lo stesso procedimento la permuta del 962 ottobre 10 (CDP I n. 4, pp. 63- 66). La notitia iudicati in esame riporta quindi, per esteso, il testo dei due documenti del 964 dicembre 6 e 962 ottobre 10 (le varianti riportate, nel complesso poco significative, si possono leggere nell’edizione del Manaresi). La pergamena, in seguito alla soppressione napoleonica del monastero di Polirone, è conservata presso l’Milano, Archivio di Stato . Si tratta di una copia realizzata nel XII secolo, autenticata dal notaio Teuzo, prodotta verosimilmente presso il monastero di Polirone (Rinaldi 2003).

Nell’alto Medioevo, il sito in cui tuttora sorge il monastero di Polirone era una zona paludosa, composta da “isole” di terra e corsi d’acqua, oggi per lo più bonificati: il Po, tra Brescello e Ostiglia, passava più a sud del fiume attuale, mentre quello che oggi è il Po era il letto di un fiume minore, il Lirone, oggi scomparso. All’altezza di Governolo il Lirone riceveva l’acqua del Mincio, per poi confluire nel Po presso Sustinente. Una rete di corsi d’acqua minori, ma comunque navigabili, collegava Po e Lirone, creando le pseudoisole Mauritola – altrove chiamata anche Arcamoricula, o Arcamoretule, – San Benedetto e Gurgo Pedagnolo, menzionate nel documenti del X secolo (vd. Calzolari 1998, dove a p. 4 si trova una proposta di ricostruzione cartografica dell’idrografia della zona).

Presiede il placito la cui notitia iudicati è ostensa il marchese e conte palatino Otberto, capostipite degli Obertenghi (vd. Nobili 2006). Tra gli estimatores della permuta, si identificano il giudice Ursus (rogatario della permuta del 961 agosto 25 – CDP I n. 1, pp. 51-55 – e avvocato episcopale nei placiti del 962 gennaio 20 –CDP I n. 2, pp. 55-58 – e del 962 luglio 5 – CDP I n. 3, pp. 58-62 – nonché livellario vescovile – vd. Torelli 1921, n. 59, pp. 150-151) e il visconte Vuibertus da Bagnolo (che aveva già ricoperto la stessa funzione nella permuta del 961 agosto 25 – CDP I n. 1, pp. 51-55 – e presente anche al placito del 962 ottobre 10 – CDP n. 5, pp. 67-70), mentre non è certa l’appartenenza di Ildevertus Bezo al gruppo dei da Gorgo. Anche tra i testimoni della cartula commutacionis sono presenti vassalli di Adalberto Atto: Antonio di Annone di Castrum Sancti Stephani è lo stesso Oddo figlio di Annone di Vicolonguo del placito del 962 ottobre 12 (CDP n. 5, pp. 67-70 – le due località Castrum Sancti Stephani e Vicolonguo sono contigue e nelle sottoscrizioni del placito compare con il nome di Antonio); Ansprando si ritrova in CDP I n. 3, pp. 58-62; n. 5, pp. 67-70; n. 6, pp. 70-73; n. 7, pp. 73-76; n. 10, pp. 83-87; Maginfredo di Ozone da Montecchio figura con il nome di Manfredus nell’elenco dei vassalli canossani del 962 luglio 5 (CDP I n. 3, pp. 58-62) e tra gli astanti del placito del 962 ottobre 12 (CDP I n. 5, pp. 67-70), mentre sottoscrive come Maginfredo la permuta del 967 aprile 22 (CDP I n. 10, pp. 83-87). Infine Vuinizo di Vuarinbaldo da Ariole (l’odierna Rolo) ricompare nel placito che corrobora la prima volta la permuta in questione (CDP I n. 5, pp. 67-70): Fumagalli lo identifica con il Verno dell’elenco di vassalli canossani del 962 luglio 5 (CDP I n. 3, pp. 58-62 – vd. Fumagalli 1971, p. 54, nota 194).


EpiDoc XML file